Tekst'ar'o de Esperant'o

En mi'a unu'a libr'o mi pet'is ĉiu'j'n amik'o'j'n de l’ lingv'o inter'naci'a esprim'i ili'a'n juĝ'o'n pri la lingv'o, kiu'n mi propon'is, montr'i al mi ĉiu'j'n erar'o'j'n, kiu'j'n ili trov'is en ĝi, kaj ĉiu'j'n pli'bon'ig'o'j'n, kiu'j'n ili pov'as propon'i, kaj help'i mi'n tiel don'i al la lingv'o la plej bon'a'n form'o'n, ĉar la fin'a'n form'o'n mi intenc'is don'i al la “Lingv'o Inter'naci'a” ne pli fru'e ol en la fin'o de l’ jar'o 1888, pri'pens'int'e kaj prov'int'e antaŭ'e ĉiu'j'n juĝ'o'j'n kaj propon'o'j'n, kiu'j est'us send'it'a'j al mi ĝis tiu temp'o. En la “Du'a Libr'o” mi dir'is, ke por far'i la lingv'o'n liber'a de ĉiu'j person'a'j erar'o'j, est'us dezir'at'a, ke ia instru'it'a societ'o pren'u en si'a'j'n man'o'j'n la sort'o'n de l’ lingv'o kaj, aŭskult'int'e la konsil'o'j'n de kompetent'a'j person'o'j, ĝi don'u al la lingv'o la fin'a'n form'o'n, kiu est'us egal'e ordon'a por mi, kiel por ĉiu ali'a amik'o de l’ lingv'o inter'naci'a.

Nun mi kun la plej grand'a ĝoj'o pov'as sci'ig'i ĉiu'j'n amik'o'j'n de l’ lingv'o inter'naci'a, ke mi'a dezir'o ne rest'is van'a. Ankoraŭ en la fin'o de l’ jar'o 1887, t.e. ankoraŭ antaŭ la ricev'o de mi'a libr'et'o, la Amerik'a Filozofi'a Societ'o en Filadelfio (The American Philosophical Society) elekt'is komitat'o'n por pri'pens'i kaj decid'i la demand'o'n, ĉu lingv'o inter'naci'a est'as neces'a, ĉu ĝi est'as kre'ebl'a, kaj kiel ĝi dev'as est'i. La frukt'o de l’ labor'o'j de la komitat'o est'is jen'a decid'o:

ke lingv'o inter'naci'a est'as kre'ebl'a, ke ĝi est'as neces'a, ke ĝi dev'as hav'i gramatik'o'n la plej simpl'a'n kaj natur'a'n, kun la plej simpl'a ortografi'o, kaj fonologi'o, kaj la vort'o'j dev'as est'i agrabl'a'j por la orel'o; ke la vort'ar'o dev'as est'i kre'it'a el vort'o'j pli mal'pli re'kon'ebl'a'j por la plej grav'a'j civiliz'it'a'j popol'o'j; ke la fin'a form'o de tia lingv'o dev'as est'i la frukt'o de l’ labor'o'j ne de unu person'o, sed de la tut'a instru'it'a mond'o.

Sur la fond'o de ĉio supr'e dir'it'a, la “Amerik'a Filozofi'a Societ'o” decid'is dis'send'i al ĉiu'j instru'it'a'j societ'o'j la propon'o'n far'i inter'naci'a'n kongres'o'n de instru'it'ul'o'j por decid'i la fin'a'n form'o'n de lingv'o tut'mond'a.

Tiel la leg'ant'o vid'as, ke ne sci'ant'e ankoraŭ pri mi'a labor'o, la “Amerik'a Filozofi'a Societ'o” ven'is al tiu'j sam'a'j decid'o'j pri lingv'o tut'mond'a, al kiu'j mi ven'is, kaj ke la princip'o'j, kiu'j'n la “Amer. Fil. Societ'o” el'labor'is por la lingv'o teori'e, est'as pli mal'pli egal'a'j al tiu'j, kiu'j'n mi efektiv'ig'is praktik'e. Tial ĝi est'as tut'e natur'a, ke ricev'int'e mi'a'n libr'et'o'n jam en la fin'o de si'a'j labor'o'j, la komitat'o trov'is, ke mi'a lingv'o est'as sufiĉ'e proksim'a al la ideal'o, kiu'n ĝi el'labor'is teori'e. Jen kio'n dir'as pri la “Lingv'o inter'naci'a” sinjor'o Henry Phillips, Jr (unu el la tri person'o'j, el kiu'j est'is far'it'a la komitat'o por decid'i la demand'o'n pri lingv'o tut'mond'a):

“La plej nov'a propon'o al la publik'o kaj ĝis nun la plej simpl'a kaj la plej racional'a, est'as la “Lingv'o inter'naci'a,” kre'it'a de d-ro S* el Varsovio. La princip'o'j, sur kiu'j ĝi est'as fond'it'a, est'as en la tut'o mal'erar'a'j; ĝi'a vort'ar'o ne est'as kre'it'a laŭ la person'a vol'o kaj juĝ'o de l’ aŭtor'o, sed pren'it'a el la lingv'o'j franc'a, german'a kaj angl'a kaj en part'o el la latin'a, kaj ĝi en'hav'as la vort'o'j'n, kiu'j est'as simil'a'j en tiu'j lingv'o'j; est'as far'it'a'j kelk'a'j ŝanĝ'o'j pro la bon'son'ec'o. Pro tio kaj pro ĝi'a gramatik'o la lingv'o est'as mir'ind'e facil'a por lern'i, prezent'ant'e neni'a'j'n el la kalejdoskop'a'j romp'aĵ'o'j kaj ŝir'aĵ'o'j de la Volapük’. La gramatik'o de tiu lingv'o est'as el la plej simpl'a'j, tiel simpl'a, kiel en ni'a propr'a lingv'o, kaj la regul'o'j por la kre'ad'o de vort'o'j est'as tiel klar'a'j kaj tiel facil'a'j, ke la vort'ar'o el radik'vort'o'j pov'as est'i far'it'a tre mal'grand'a ...”

Rakont'int'e mal'long'e la tut'a'n konstru'o'n de l’ “Lingv'o inter'naci'a” kaj ĝi'a'n gramatik'o'n, kaj montr'int'e kelk'a'j'n punkt'o'j'n, kiu'j laŭ li'a juĝ'o dev'us est'i ŝanĝ'it'a'j, sinjor'o H. Ph. fin'as:

“D-ro S*, kiu skrib'as sub la nom'o de d-ro Esperant'o, est'as tre modest'a en si'a'j postul'o'j kaj propon'as si'a'n lingv'o'n al la publik'a kritik'o tra la temp'o de unu jar'o, antaŭ ol li don'os al ĝi la fin'a'n form'o'n. Post tiu fin'a tra'rigard'o kaj ŝanĝ'o li vol'as prezent'i ĝi'n por la publik'a uz'ad'o. Li pet'as si'a'j'n leg'ant'o'j'n promes'i lern'i la lingv'o'n nur tiam, se 10,000,000 person'o'j est'os don'int'a'j tia'n sam'a'n promes'o'n. Mi esper'as, ke la fin'a tra'rigard'o de l’ “Lingv'o inter'naci'a” konduk'os al la bon'ig'o de l’ erar'o'j, kiu'j'n mi montr'is, kaj la tut'a mond'o pov'as kuraĝ'e don'i la petit'a'n promes'o'n”.

La kvar ŝanĝ'o'j, kiu'j'n propon'as sinjor'o H. Ph., est'as teori'e tre bon'a'j, sed mi jam mem antaŭ kelk'a'j jar'o'j pens'is pri ili kaj mi trov'is, ke praktik'e ili est'us tre mal'oportun'a'j. Pli vast'a'n mi'a'n juĝ'o'n pri ili kaj pri ĉiu'j propon'it'a'j ŝanĝ'o'j mi prezent'os al la kongres'o, se tiu ĉi efektiv'iĝ'os. Al ĉiu'j ŝanĝ'o'j, kiu'j'n la inter'naci'a kongres'o de instru'it'ul'o'j post fond'a prov'ad'o trov'os neces'a'j, — mi jam antaŭ'e don'as mi'a'n plen'a'n konsent'o'n.

Sci'ig'ant'e la amik'o'j'n de l’ lingv'o inter'naci'a pri la intenc'it'a inter'naci'a kongres'o, mi dev'as sci'ig'i ili'n, ke la tut'a sort'o de l’ lingv'o inter'naci'a de nun trans'ir'as en la man'o'j'n de l’ kongres'o, kaj la fin'a form'o, kiu'n la kongres'o don'os al la lingv'o, dev'as est'i leĝ'don'ant'a por ĉiu'j amik'o'j de l’ “Lingv'o inter'naci'a”, se la kongres'o eĉ trov'us neces'a ŝanĝ'i la lingv'o'n ĝis ne're'kon'ebl'ec'o. Mi'a rol'o nun est'as fin'it'a, kaj mi'a person'o tut'e for'ir'as de l’ scen'o.

Sed kun'lig'i jam antaŭ'e la sort'o'n de l’ lingv'o inter'naci'a kun la est'ont'a kongres'o — est'us tre mal'prudent'a, kaj tiu'j amik'o'j de l’ lingv'o, kiu'j mal'fort'ig'us aŭ tut'e ĉes'ig'us ili'a'n labor'ad'o'n, “atend'ant'e la kongres'o'n,” — pov'us met'i ni'a'n sankt'a'n afer'o'n en danĝer'o'n est'i perd'it'a je etern'e; ĉar la kongres'o pov'as ankoraŭ ne efektiv'iĝ'i, kaj se ĝi efektiv'iĝ'os, pov'as ankoraŭ okaz'i, ke ĝi don'os neni'a'j'n praktik'a'j'n rezultat'o'j'n. Tial ni dev'as labor'i diligent'e laŭ la voj'o, kiu'n ni jam unu foj'o'n elekt'is, tut'e egal'e ĉu la kongres'o efektiv'iĝ'os aŭ ne, ĉar tiu voj'o est'as cert'a kaj konduk'os ni'n al la cel'o en ĉiu okaz'o. Esperant'e la kongres'o'n, mi nun far'as person'e neni'a'j'n ŝanĝ'o'j'n en la lingv'o. Ĉiu'j'n ŝanĝ'o'j'n, kiu'j'n oni propon'is al mi, kaj mi'a'n person'a'n juĝ'o'n pri ili — mi prezent'os nun jam ne al la publik'o, sed al la est'ont'a kongres'o. La el'don'ad'o de la ceter'a'j kajer'o'j de la “Du'a Libr'o” nun jam tial ne est'as bezon'a, la nun'a kajer'o est'as la last'a, kaj la aŭtor'o nun ĉes'ig'as je etern'e si'a'n labor'ad'o'n. Ĉio'n, kio'n mi de nun far'os aŭ skrib'os, mi ĝi'n ĉio'n far'os jam kiel simpl'a privat'a amik'o de la lingv'o inter'naci'a hav'ant'e nek pli da kompetent'ec'o, nek pli da moral'a'j aŭ material'a'j privilegi'o'j, ol ĉiu ali'a.

Sed por ke la lingv'o inter'naci'a pov'u far'iĝ'i de nun tut'e sen'de'pend'a de mi'a person'o, kaj ke ĝi pov'u tut'e bon'e kaj regul'e riĉ'iĝ'i, vast'iĝ'i kaj ir'i antaŭ'e'n, ĉu mi pov'os ankoraŭ labor'i por ĝi, aŭ ne, — mi don'os tie, unu foj'o'n por ĉiam, respond'o'j'n je kelk'a'j demand'o'j tuŝ'ant'a'j la lingv'o'n kaj ĝi'a'n est'ont'ec'o'n.

1) La lingv'o inter'naci'a rest'as sen'ŝanĝ'a en tiu form'o, en kiu ĝi est'as propon'it'a de mi; far'i en ĝi i'a'j'n laŭ'vol'a'j'n ŝanĝ'o'j'n mi de nun jam ne hav'as la privilegi'o'n; tiu ĉi privilegi'o aparten'as al la inter'naci'a kongres'o de instru'it'ul'o'j, kiu est'as esper'at'a pro la iniciativ'o de la Amerik'a Filozofi'a Societ'o; se la intenc'it'a kongres'o ne efektiv'iĝ'os, tiam post'e (sed ne antaŭ kvin jar'o'j de nun) la amik'o'j de l’ lingv'o inter'naci'a far'os mem inter'naci'a'n kongres'o'n, kiu hav'os la privilegi'o'n far'i en la lingv'o ŝanĝ'o'j'n kaj bon'ig'o'j'n.

2) La sol'a ŝanĝ'o, kiu'n mi trov'as neces'a far'i mem, est'as: anstataŭ “i'a'n”, “ĉi'a'n”, “kia'n”, “neni'a'n”, “tia'n” — dev'as est'i: “iam”, “ĉiam”, “kiam”, “neniam”, “tiam” (por mal'egal'ig'i la vort'o'j'n “i'a'n” etc. kaj “iaˌn” etc).

3) Se ia el la tip'o'grafi'o'j ne pov'as pres'i verk'o'j'n kun sign'et'o'j super'liter'a'j (ˆ) kaj (˘), ĝi pov'as anstataŭ'ig'i la sign'et'o'n (ˆ) per la liter'o “h” kaj la sign'et'o'n (˘) tut'e ne uz'ad'i. Sed en la komenc'o de tia verk'o dev'as est'i pres'it'a: “ch=ĉ; gh=ĝ; hh=ĥ; jh=ĵ; sh=ŝ”. Se oni bezon'as pres'i i'o'n kun sign'et'o'j intern'a'j (ˌ), oni dev'as ĝi'n far'i gard'e, ke la leg'ant'o ne pren'u ili'n por kom'o'j (,). Anstataŭ la sign'et'o (ˌ) oni pov'as ankaŭ pres'ad'i (ˈ) aŭ (-). Ekzempl'e: signˌetˌo = signˈetˈo = sig-net-o.

4) La vort'ar'o, kiu est'as al'don'it'a al mi'a unu'a broŝur'o, est'as ne plen'a, kaj la leg'ant'o ne mir'u, se li mult'a'j'n vort'o'j'n en ĝi ne trov'as. Sed mi ne hav'is la intenc'o'n el'don'i aŭtor'e plen'a'n vort'ar'o'n kaj kre'i laŭ mi'a person'a plaĉ'o la tut'a'n lingv'o'n de l’ kap'o ĝis la pied'o'j. Ĉar unu'e — la kre'ad'o de tut'e plen'a vort'ar'o est'as labor'o ne ebl'a por unu hom'o, ĉar la nombr'o de l’ vort'o'j en lingv'o de l’ hom'o'j est'as sen'fin'a, kaj se kun ĉiu vort'o oni dev'us atend'i, ĝis mi ĝi'n kre'os, tiam la lingv'o neniam est'us fin'it'a kaj ĉiam est'us en de'pend'o de mi'a person'o; du'e — en tia grav'a afer'o, kiel lingv'o tut'mond'a, la person'a juĝ'o kaj decid'o'j de unu hom'o dev'as hav'i rol'o'n ebl'e plej mal'grand'a'n, ĉar unu hom'o sur ĉiu paŝ'o erar'as. Unu hom'o tie pov'as est'i nur iniciator'o sed ne kre'ant'o. Lingv'o tut'mond'a dev'as est'i pret'ig'at'a paŝ'o post paŝ'o, per la kun'ig'it'a labor'ad'o de la tut'a civiliz'it'a mond'o. Por ke la lingv'o pov'u regul'e, unu'form'e kaj unu'voj'e progres'ad'i malgraŭ la dis'ĵet'it'a labor'o de mal'sam'a'j person'o'j en mal'sam'a'j lok'o'j de la tut'a mond'o, oni dev'is kre'i komun'a'n fundament'o'n, sur kiu ĉiu'j pov'us labor'i. Tia komun'a fundament'o por la “Lingv'o inter'naci'a” dev'as est'i mi'a unu'a broŝur'o (“Lingv'o inter'naci'a. Antaŭ'parol'o kaj plen'a lern'o'libr'o”), kiu hav'as en si la tut'a'n gramatik'o'n de la lingv'o kaj sufiĉ'e grand'a'n nombr'o'n da vort'o'j. Tio ĉi est'as la unu'a kaj la last'a person'a vort'o en la afer'o de l’ lingv'o inter'naci'a. Ĉio ceter'a dev'as est'i kre'at'a de la hom'a societ'o kaj de la viv'o, tiel kiel ni vid'as en ĉiu el la viv'ant'a'j lingv'o'j. Ĉiu, kiu el'lern'is la dir'it'a'n “fundament'o'n”, pov'as kuraĝ'e dir'i, ke li kon'as la lingv'o'n inter'naci'a'n tut'e, ke li kon'as ĝi'n ne mal'pli bon'e ol la aŭtor'o aŭ ol iu ali'a. Ĉar en ĉio, kio en la dir'it'a broŝur'o ne est'as trov'at'a, kompetent'a dev'as est'i de nun ne la aŭtor'o aŭ ia ali'a person'o, — la sol'a'j kompetent'a'j nun dev'as est'i talent'o, logik'o, kaj la leĝ'o'j kre'it'a'j de la plej grand'a part'o de la verk'ant'o'j kaj parol'ant'o'j.

Se ia vort'o ne est'as trov'at'a en la vort'ar'o, kiu'n mi el'don'is, kaj oni ĝi'n ne pov'as far'i mem laŭ la regul'o'j de la inter'naci'a vort'farad'o, nek anstataŭ'ig'i per ali'a esprim'o, — tiam ĉiu pov'as kre'i tiu'n vort'o'n laŭ li'a person'a plaĉ'o; tiel ankaŭ se nask'iĝ'us ia demand'o stil'ist'ik'a aŭ eĉ gramatik'a, ne decid'it'a klar'e en mi'a unu'a broŝur'o, — ĉiu pov'as ĝi'n decid'i laŭ si'a juĝ'o; kaj se vi vol'as sci'i, ĉu vi bon'e decid'is tiu'n demand'o'n, turn'u vi'n ne al mi, sed rigard'u, kiel tiu'n demand'o'n decid'as la plej'mult'o de l’ verk'ant'o'j. Ĉiu vort'o, ĉiu form'o, kiu ne est'as rekt'e kontraŭ la jam kre'it'a gramatik'o kaj vort'ar'o, aŭ kontraŭ la logik'o aŭ la leĝ'o'j en'konduk'it'a'j de la plej'mult'o de l’ uz'ant'o'j, — est'as tut'e bon'a, tut'e egal'e ĉu ĝi plaĉ'os al mi person'e aŭ ne. La verk'o'j, kiu'j'n mi el'don'os person'e, ne dev'as hav'i pli da kompetent'ec'o, ol la verk'o'j de ĉiu ali'a. Kaj post'e, kiam la lingv'o sufiĉ'e fort'iĝ'os kaj ĝi'a literatur'o sufiĉ'e vast'iĝ'os, tiam ankaŭ tio, kio est'as en mi'a unu'a broŝur'o, dev'os perd'i ĉi'a'n signif'o'n, kaj sol'e kompetent'a'j tiam dev'os est'i la leĝ'o'j el'labor'it'a'j de la plej'mult'o. Per unu vort'o — la lingv'o inter'naci'a dev'as viv'i, kresk'i kaj progres'i laŭ la sam'a'j leĝ'o'j, laŭ kia'j est'is el'labor'at'a'j ĉiu'j viv'a'j lingv'o'j, kaj tiu form'o, kiu'n mi don'is al ĝi, tiu gramatik'o kaj vort'ar'o, kiu'j'n mi prezent'is, dev'as est'i sol'e fundament'o, sur kiu est'os el'labor'at'a la efektiv'a lingv'o inter'naci'a de l’ est'ont'ec'o.

Se mi sen'ig'as mi'n nun je ĉi'a'j person'a'j privilegi'o'j, kaj for'don'as ili'n tut'e al la publik'o, mi ĝi'n far'as ne pro mal'ver'a modest'ec'o, sed ĉar mi hav'as la profund'a'n kred'o'n, ke tio'n postul'as la interes'o'j de la afer'o, kiu ali'e ne pov'us regul'e kaj rapid'e vast'iĝ'i kaj ĉiam est'us en de'pend'o de unu person'o kun li'a'j erar'o'j. Nur viv'a konkurs'a labor'o, ĉe kia ĉio pli bon'a iom post iom el'puŝ'as la mal'pli bon'a'n, — pov'as don'i efektiv'e bon'a'n kaj viv'i'pov'ant'a'n lingv'o'n inter'naci'a'n.

Mult'a'j kred'ebl'e tim'os, ke dank'e tiu'n vast'a'n liber'ec'o'n la lingv'o inter'naci'a baldaŭ dis'fal'os en mult'a'j mal'sam'a'j lingv'o'j. Sed kiu kon'as iom la histori'o'n de la lingv'o'j, tiu kompren'os, ke tiu tim'o est'as tut'e sen'fond'a, ĉar ni ĉiu'j labor'os sur unu fundament'o, kaj tiu fundament'o, en'hav'ant'e la tut'a'n gramatik'o'n kaj la pli grand'a'n part'o'n de l’ vort'o'j, kiu'j en la parol'ad'o est'as renkont'at'a'j la plej oft'e, hav'os en la lingv'o inter'naci'a tia'n sam'a'n signif'o'n, kiu'n en ĉiu lingv'o hav'is tiu lingv'a material'o, kiu est'is en ĝi en la komenc'o de regul'a skrib'a literatur'o: est'is pret'a gramatik'o, est'is grand'a kolekt'o da vort'o'j, sed mult'a'j vort'o'j ankoraŭ mal'est'is. Tiu'j ĉi vort'o'j est'is kre'at'a'j unu post unu, laŭ la kresk'ant'a bezon'o, kaj malgraŭ ke ili est'is kre'at'a'j dis'e de mal'sam'a'j person'o'j, sen ia konduk'ant'o aŭ leĝ'don'ant'o, la lingv'o ne sol'e ne dis'divid'iĝ'is, sed kontraŭ'e, ĝi ĉiam pli unu'form'iĝ'is, la dialekt'o'j kaj provincialism'o'j iom post iom perd'iĝ'is antaŭ la fort'iĝ'ant'a komun'a literatur'a lingv'o. Ke mi'a unu'a broŝur'o prezent'as fundament'o'n sufiĉ'e fort'a'n, kaj ke la fundament'a vort'ar'o en'hav'as nombr'o'n da vort'o'j sufiĉ'a'n kaj tiel grand'a'n, ke se oni vol'as, oni pov'as eĉ tut'e liber'e esprim'i si'a'j'n pens'o'j'n sen ia kre'ad'o de nov'a'j vort'o'j, — montr'as la fakt'o, ke en la tut'a “Du'a Libr'o” vi ne renkont'as eĉ unu nov'e kre'it'a'n vort'o'n! (vi renkont'os tie, ver'e, mult'a'j'n vort'o'j'n, kiu'j'n vi ne trov'as en la fundament'a vort'ar'o, sed tio ĉi est'as vort'o'j ne nov'e kre'it'a'j, sed nur tia'j, kiu'j'n mi dank'e la gramatik'o'n (C. 7.) ne bezon'is pres'i en la vort'ar'o). Oni dev'as memor'i, ke ĉiu lingv'o serv'as por esprim'i ni'a'j'n pens'o'j'n, sed ne por sen'pens'e traduk'i el ali'a'j lingv'o'j; oni dev'as tial pen'i esprim'ad'i si'a'j'n pens'o'j'n per la jam est'ant'a'j vort'o'j kaj kre'ad'i nov'a'j'n vort'o'j'n nur tie, kie ĝi est'as efektiv'e neces'a, — kaj tiam la vort'o'j nov'e kre'at'a'j est'os nur mal'oft'e dis'ĵet'it'a'j inter la mult'o da vort'o'j jam kon'at'a'j kaj pov'os facil'e al'iĝ'i al la lingv'o kaj riĉ'ig'i ĝi'n ne perd'ig'ant'e ĝi'a'n unu'form'ec'o'n.

Tiel, dank'e la unu gramatik'o'n kaj la unu form'o'n de la plej grand'a part'o de l’ vort'o'j, la lingv'o inter'naci'a hav'os jam de l’ komenc'o unu form'o'n ĉe ĉiu'j uz'ant'a'j ĝi'n. Nur tiu'j vort'o'j, kiu'j en la fundament'a vort'ar'o ne est'as trov'at'a'j, en la unu'a temp'o est'os mal'egal'e kre'at'a'j de mal'sam'a'j aŭtor'o'j. Sed ĉar unu'e tia'j vort'o'j est'os renkont'at'a'j nur dis'ĵet'it'e inter la mult'o da vort'o'j jam konstant'a'j, kaj du'e la nombr'o de tia'j mal'egal'e son'ant'a'j vort'o'j ankoraŭ pli mal'grand'iĝ'os dank'e la komun'a'n font'o'n, el kiu la aŭtor'o'j pren'ad'os la nov'a'j'n vort'o'j'n (la plej grav'a'j eŭrop'a'j lingv'o'j), — tial tiu'j “nov'a'j” vort'o'j prezent'os neni'o'n ali'a'n ol provincialism'o'j'n de la unu lingv'o inter'naci'a. Tia'j provincialism'o'j est'is en grand'a nombr'o en ĉia ali'a lingv'o, kaj kun la vast'iĝ'ad'o de la skrib'at'a literatur'o ili komenc'is perd'iĝ'i. Tio sam'a est'os ankaŭ en la lingv'o inter'naci'a, sed ĉar la lingv'o inter'naci'a pli de'pend'as de la vol'o de l’ hom'o'j, ol de ali'a'j kondiĉ'o'j, — tiu proces'o de unu'form'iĝ'ad'o ir'os en ĝi mult'e pli rapid'e. La vort'o'j kre'it'a'j mal'feliĉ'e baldaŭ perd'iĝ'os, kaj la vort'o'j feliĉ'e kre'it'a'j rest'os kaj en'ir'os en la lingv'o'n; la vort'o'j egal'e feliĉ'e kre'it'a'j sed mal'egal'e son'ant'a'j — kelk'a'n temp'o'n batal'os inter si kiel sinonim'o'j, sed jam post mal'long'a temp'o ni vid'os, ke unu el tiu'j form'o'j est'as uz'at'a pli oft'e kaj de pli grand'a part'o de verk'ant'o'j, ol ĉiu'j ali'a'j form'o'j, — kaj baldaŭ la unu'a form'o el'puŝ'os ĉiu'j'n ceter'a'j'n form'o'j'n, kiu'j post kelk'a temp'o simpl'e mort'os de ne'uz'ad'o. Tiel ju pli energi'e vast'iĝ'os kaj riĉ'iĝ'os la literatur'o de la lingv'o inter'naci'a, des pli baldaŭ ni hav'os unu'form'a'n pli mal'pli plen'a'n vort'ar'o'n.

Tiu'j, kiu'j vol'as labor'i super la lingv'o inter'naci'a, skrib'i verk'o'j'n en tiu lingv'o etc. — pov'as nun dir'i kuraĝ'e, ke ili hav'as en la man'o'j plen'a'n vort'ar'o'n, ĉar pov'ant'e ĉi'a'n ankoraŭ ne kre'it'a'n vort'o'n kre'i laŭ ili'a plaĉ'o, anstataŭ atend'i, ĝis mi ĝi'n kre'os, ili pov'as nun esprim'i en la lingv'o inter'naci'a ĉio'n, kio'n ili vol'as. Tio ĉi est'us ne ebl'a en la okaz'o, se mi vol'us mem el'don'i plen'a'j'n vort'ar'o'j'n: ĉar kiom ajn mi labor'us, ĉiam dank'e la sen'fin'ec'o de la hom'a vort'ar'o rest'us ankoraŭ mult'eg'o da vort'o'j ne kre'it'a'j, kaj tiu'j, kiu'j dev'us ili'n uz'i, ne sci'us kio'n far'i, ĉar kre'i ili'n mem est'us ne permes'it'a.

Sed nun rest'as unu ŝajn'e tre grav'a demand'o: se mi skrib'as al iu en la lingv'o inter'naci'a kaj mi dev'is kelk'a'j'n vort'o'j'n kre'i mem, sed mi vol'as hav'i la cert'o'n, ke la adres'it'o tut'e bon'e, ver'e kaj klar'e kompren'os la vort'o'j'n, kiu'j'n mi kre'is, — kio'n mi tiam dev'as far'i? La respond'o est'as tre simpl'a: far'i tio'n sam'a'n, kio est'as far'at'a ĉe la uz'ad'o de ĉia ali'a lingv'o, se ia por ni neces'a vort'o en tiu lingv'o aŭ tut'e ankoraŭ ne ekzist'as, aŭ ne est'as ankoraŭ de ĉiu'j egal'e uz'at'a aŭ kon'at'a, — t.e. apud la vort'o nov'e kre'it'a met'i en kun'e'ten'il'o'j (....) la traduk'o'n de tiu vort'o en ia ali'a lingv'o, en kiu tiu vort'o jam ekzist'as. Kiu'n lingv'o'n vi uz'os por tiu cel'o, est'as por la afer'o tut'e egal'a, se vi nur pens'as, ke tiu lingv'o est'as kompren'ebl'a por vi'a adres'it'o, aŭ ke li hav'as sub la man'o aŭ facil'e pov'as hav'i vort'ar'o'n de tiu lingv'o. Sed est'us dezir'at'e, ke ĉiu'j amik'o'j de la lingv'o inter'naci'a uz'u en tia'j okaz'o'j unu lingv'o'n, kaj por tio mi propon'as la lingv'o'n franc'a'n, ĉar tiu ĉi lingv'o en ni'a temp'o en mult'a'j sfer'o'j ankoraŭ hav'as la rol'o'n de lingv'o inter'naci'a. Sed tut'e ne est'as postulat'a, ke vi aŭ vi'a adres'it'o sci'u la lingv'o'n franc'a'n, ĉar la vort'o dev'as est'i el'skrib'at'a el la franc'a vort'ar'o sen ia ŝanĝ'o, en tiu form'o, en kiu ĝi est'as trov'at'a en la vort'ar'o; est'as nur neces'e, ke la skrib'ant'o kaj la ricev'ant'o hav'u sub la man'o franc'a'n vort'ar'o'n (se ili ne pli vol'as uz'i ali'a'n lingv'o'n).

Mult'a'j kred'ebl'e est'os mal'kontent'a'j, ke mi ne vol'as el'don'i person'e plen'a'n aŭtoritat'a'n vort'ar'o'n, kiu'n ĉiu'j dev'us obe'i. La amas'o am'as, ke oni don'u al ĝi leĝ'o'j'n, ke oni don'u al ĝi ne bon'a'n, sed jam tut'e pret'a'n, — kaj la voj'o'n, kiu'n mi propon'as, mult'a'j nom'os tro mal'rapid'a. Se mi ne el'don'as mem vort'ar'o'j'n pli plen'a'j'n, sed las'as ili'a'n kre'ad'o'n al la publik'o, mi ĝi'n far'as ne pro mal'diligent'o: sufiĉ'e plen'a vort'ar'o jam est'as pret'a ĉe mi, kaj mi pov'us el'don'i ĝi'n eĉ tuj, kaj se ĝi eĉ ne est'us pret'a, la leg'ant'o kompren'os, ke ĝi est'as tut'e ne mal'facil'a por mi kre'i ĉiu'tag'e cert'a'n nombr'o'n da vort'o'j kaj el'don'ad'i paŝ'o post paŝ'o vort'ar'o'j'n ĉiam pli plen'a'j'n. Por mi person'e est'us kompren'ebl'e mult'e pli oportun'a ten'i la sort'o'n de l’ lingv'o inter'naci'a en mi'a'j man'o'j. Tial, mi esper'as, la leg'ant'o kompren'os, ke kre'int'e la fundament'o'n de l’ lingv'o, mi nun de'pren'as de mi tut'a'n aŭtoritat'o'n nur tial, ke mi profund'e kred'as, ke tio'n postul'as la interes'o'j de l’ afer'o. La temp'o, mi esper'as, montr'os, ke mi ne erar'is. Sed se la est'ont'ec'o eĉ montr'os, ke mi erar'is kaj ke plen'a vort'ar'o dev'as est'i kre'at'a de unu person'o, la leg'ant'o ne forges'u ke mi ja pov'as ĝi'n far'i ankaŭ post'e! Sed mi far'os ĝi'n nur tiam, se la temp'o montr'os, ke ĝi est'as efektiv'e neces'a. Nun mi labor'ad'os, mi skrib'ad'os verk'o'j'n, mi kre'ad'os vort'o'j'n, — sed ĉio'n kiel privat'a amik'o de l’ lingv'o inter'naci'a, kaj ĉiu ali'a pov'as ĝi'n far'i kun la egal'a kompetent'ec'o.

5) Je la demand'o, kiam mi el'don'os vort'ar'o'j'n re'turn'it'a'j'n (naci'a-inter'naci'a'j'n), kiam mi el'don'os mi'a'n broŝur'o'n en ĉiu'j ali'a'j lingv'o'j, ĉu mi el'don'os lern'o'libr'o'j'n sistem'a'j'n kaj vast'a'j'n, libr'o'j'n, gazet'o'j'n etc. — mi jam nun ne bezon'as respond'i; ĉar, kon'ant'e nun la lingv'o'n inter'naci'a'n ne mal'pli ol mi mem, kaj est'ant'e nun egal'a moral'a kaj material'a mastr'o de la lingv'o kiel mi mem, — ĉiu pov'as nun mem el'don'i ĉi'a'j'n neces'a'j'n verk'o'j'n, ne atend'ant'e ĝis mi ĝi'n far'os. Mi far'os, kio'n mi pov'os, kaj ĉiu ali'a amik'o de l’ lingv'o far'u ankaŭ, kio'n li pov'as; mi mem ne pov'as el'don'i eĉ la cent'a'n part'o'n de tio, kio est'as bezon'at'a.

6) Mult'a'j pet'as, ke mi komenc'u el'don'ad'i la adres'ar'o'j'n de la “promes'int'o'j”, por ke la amik'o'j de l’ lingv'o inter'naci'a sci'u unu pri ali'a kaj pov'u korespond'i inter si. Tiu'j'n adres'ar'o'j'n mi kred'ebl'e efektiv'e komenc'os el'don'ad'i, sed nur tiam, kiam mi vid'os, ke la hom'o'j efektiv'e kompren'is la grav'ec'o'n de l’ promes'o'j kaj pren'as la afer'o'n sufiĉ'e serioz'e. Sed nun est'as bedaŭr'ind'e ankoraŭ mult'a'j, kiu'j, viv'e labor'ant'e por la afer'o kaj tut'e bon'e korespond'ant'e en la lingv'o inter'naci'a, ne send'is ankoraŭ ili'a'n “promes'o'n”!

7) Mult'a'j mi'n demand'as, per kio ili pov'as est'i util'a'j al la afer'o de l’ lingv'o inter'naci'a, kiel ili dev'as labor'i kaj kiel oni pov'as la plej cert'e progres'ig'i la afer'o'n. Mi'a respond'o nun dev'as est'i: ĉiu labor'u tiel, kiel li trov'os la plej bon'a, ĉar la sort'o de l’ afer'o est'as nun egal'e en la man'o'j de ni ĉiu'j. Cel'o'n ni ĉiu'j hav'as unu kaj klar'a'n: ke la nombr'o de l’ amik'o'j de l’ lingv'o inter'naci'a, la nombr'o de l’ person'o'j uz'ant'a'j tiu'n lingv'o'n kaj labor'ant'a'j por ĝi — konstant'e kresk'u, kaj ke la lingv'o mem ĉiam pli riĉ'iĝ'u. Por tio ni ne bezon'as konduk'ant'o'n: ĉia person'o, ĉia rond'et'o, ĉia societ'o labor'u laŭ si'a bon'trov'o, en si'a sfer'o kaj laŭ si'a'j fort'o'j, — kaj malgraŭ la dis'ĵet'ec'o de l’ labor'o (se ĝi nur est'os ĉie sufiĉ'e energi'a) post la plej mal'long'a temp'o ni vid'os, ke ni'a komun'a cel'o est'as al'ven'it'a, ke la lingv'o inter'naci'a fort'iĝ'is kaj est'as uz'at'a de la tut'a mond'o. Tie ĉi mi nur uz'os la bon'a'n okaz'o'n kaj esprim'os per kelk'a'j vort'o'j mi'a'n person'a'n pens'o'n pri tio, kiel ni dev'as farad'i:

a) Antaŭ ĉio (kaj tio ĉi est'as la plej grav'a) ni dev'as labor'i diligent'e kaj ne mal'varm'iĝ'ant'e por la afer'o kaj tut'e ne zorg'ant'e tio'n, kio'n dir'as aŭ far'as ali'a'j. Est'as mult'a'j, kiu'j kompren'ant'e bon'e la util'ec'o'n de l’ afer'o, al'fal'is al ĝi en la komenc'o tre varm'eg'e, cert'e kred'ant'e, ke post kelk'a'j monat'o'j la tut'a mond'o jam est'os plen'a de la lingv'o inter'naci'a; sed kiam post kelk'a temp'o ili vid'is, ke la mond'o est'as ankoraŭ trankvil'a, ke la plej grand'a part'o de l’ mond'o eĉ ankoraŭ ne sci'as pri la afer'o, ke la gazet'o'j ne al'port'as ĉiu'tag'e sensaci'a'j'n nov'aĵ'o'j'n pri la ir'ad'o de l’ afer'o, — ili tut'e mal'varm'iĝ'is por la afer'o. De la efemer'a labor'o de tia'j amik'o'j la afer'o ne sol'e neni'o'n gajn'as, sed kontraŭ'e, ĝi nur perd'as. Sed efektiv'a'j amik'o'j de l’ afer'o ne rigard'as, ĉu la afer'o jam far'is mult'o'n da bru'o kaj ĉu ĝi est'as jam sufiĉ'e “en mod'o”; profund'e kred'ant'e, ke la afer'o est'as util'a kaj hav'as est'ont'ec'o'n, ili labor'as sen'bru'e, sed diligent'e kaj konstant'e, ĉiu en si'a urb'o, en si'a land'o kaj laŭ si'a'j fort'o'j, — kaj dank'e la labor'o'n de tiu'j ĉi amik'o'j mi esper'as, ke l’ afer'o baldaŭ kaj sen bru'o vast'iĝ'os en la tut'a mond'o.

b) Oni dev'as energi'e kolekt'i “promes'o'j'n”, ne tim'ant'e la alt'ec'o'n de la nombr'o. Mi ripet'e turn'as la okul'o'j'n de l’ amik'o'j sur tiu'n ĉi punkt'o'n, ŝajn'e fantazi'a'n, sed efektiv'e tre grav'a'n. Ĉiu el la promes'o'j apart'e hav'as signif'o'n tre mal'grand'a'n, kaj tial mult'a'j ne vol'as kolekt'i, dir'ant'e, ke promes'o'j'n oni dev'as send'i en grand'a nombr'o aŭ tut'e ili'n ne send'i. Mi ripet'as, ke tia parol'ad'o est'as tut'e mal'prav'a. Ne estim'ant'e apart'a'j'n unu'o'j'n, ni neniam ven'os al grand'a'j nombr'o'j. Ĉiu promes'o apart'e hav'as signif'o'n la plej mal'grand'eg'a'n, sed unu post unu ili'a nombr'o grand'iĝ'os, kaj tiam ili prezent'os grand'eg'a'n fort'o'n kaj decid'os per unu foj'o la grav'a'n demand'o'n de lingv'o inter'naci'a. Se mi'a'j vort'o'j est'as ne sufiĉ'e kred'ig'a'j, kaj vi rest'as skeptik'a'j, ne forges'u almenaŭ, ke mal'util'o'n la promes'o'j en ĉia okaz'o ne port'as, se ili eĉ neniam ven'os al la esper'at'a nombr'o, sed util'o'n ili ĉe feliĉ'a'j rezultat'o'j pov'as al'port'i grand'eg'a'n.

c) Grand'eg'a'n util'o'n al'port'os al la afer'o tiu'j, kiu'j riĉ'ig'os la literatur'o'n de l’ lingv'o inter'naci'a. Neni'o pov'as tiel bon'e impon'i al la amas'o, kiel fakt'o'j kaj konstant'a'j sign'o'j de viv'o. Oni dev'as sen'ĉes'e el'don'ad'i ĉiam nov'a'j'n verk'o'j'n pri la lingv'o inter'naci'a, kaj la plej grav'a — en tiu lingv'o. La kamp'o tie ĉi est'as grand'a, el'don'i oni pov'as kaj dev'as mult'e. Antaŭ ĉio la amik'o'j dev'as el'don'i la gramatik'o'n kaj la vort'ar'o'n en ĉiu'j lingv'o'j de la mond'o. El'don'int'e la gramatik'o'n kaj la vort'ar'o'n en la lingv'o de iu popol'o, vi ne sol'e don'os al tiu popol'o la ebl'o'n al'iĝ'i al la hom'ar'a afer'o, sed unu'temp'e (dank'e la vort'ar'et'o'n) vi per unu foj'o don'as al la tut'a mond'o la ebl'o'n korespond'i liber'e kun ĉiu an'o de tiu popol'o. La el'don'ad'o de la mal'grand'a vort'ar'et'o en ĉia apart'a lingv'o postul'as mal'mult'e da labor'o kaj tre mal'mult'eg'e da mon'o. Oni dev'as el'don'i vort'ar'o'j'n re'turn'it'a'j'n; ĉar est'as jam el'don'it'a'j vort'ar'o'j rekt'a'j, la pret'ig'ad'o de vort'ar'o'j re'turn'it'a'j est'as labor'o tre facil'a kaj mal'mult'e kost'a. Laŭ la mezur'o de la progres'ad'o kaj riĉ'iĝ'ad'o de l’ lingv'o oni dev'as el'don'ad'i pli plen'a'j'n vort'ar'o'j'n, kaj est'us bon'e, ke en ili la nov'a'j vort'o'j, kre'it'a'j de l’ aŭtor'o'j mem, est'us don'it'a'j kun'e kun ili'a franc'a traduk'o. Oni dev'as el'don'i pli vast'a'j'n lern'o'libr'o'j'n, laŭ bon'a'j metod'o'j, kun mult'a'j ekzempl'o'j kaj pec'o'j por traduk'i, — ĉar la lern'o'libr'o'j, kiu'j'n mi el'don'is mem, est'as tre mal'grand'a'j, kun'prem'it'a'j kaj far'it'a'j nur por hom'o'j pli-mal'pli instru'it'a'j. Fin'e, por ke la lingv'o ebl'e pli rapid'e fort'iĝ'u kaj riĉ'iĝ'u, oni dev'as el'don'i kiel ebl'e pli mult'e da verk'o'j en la lingv'o inter'naci'a, original'a'j aŭ traduk'it'a'j; kaj tiu'j person'o'j aŭ rond'et'o'j, kiu'j hav'as la ebl'o'n, dev'as komenc'i el'don'ad'i gazet'o'j'n kaj ĵurnal'o'j'n en la lingv'o inter'naci'a.

El ĉiu'j spec'o'j de verk'o'j, pri kiu'j mi parol'is, mi mem pov'as el'don'i nur tre mal'grand'a'n part'o'n, ĉar mi hav'as tro mal'mult'e da temp'o kaj tro mal'grand'a'j'n kapital'o'j'n. Ĉiu el la amik'o'j de l’ lingv'o apart'e pov'as ankaŭ el'don'i nur mal'mult'e. Sed se ĉiu el ni far'os tiu'n mal'mult'o'n, kiu'n li pov'as, tiam la literatur'o de l’ lingv'o inter'naci'a rapid'e vast'iĝ'os.

Por ke ĉiu'j pov'u sci'i pri ĉiu nov'a el'don'it'a verk'o, mi pet'as ĉiu'n, kiu el'don'os i'o'n pri la lingv'o inter'naci'a aŭ en tiu ĉi lingv'o, send'i al mi unu ekzempl'ar'o'n de si'a verk'o; ĉar komenc'ant'e de Aŭgust'o 1888 mi el'don'ad'os ĉiu'monat'e nom'ar'o'j'n de ĉiu'j verk'o'j pri la lingv'o inter'naci'a, kiu'j el'ir'is de la komenc'o ĝis tiu temp'o. Apud ĉiu verk'o est'os dir'it'a, kiu ĝi'n el'don'is, kiom ĝi kost'as kaj kie oni ĝi'n pov'as ricev'i. Al'send'int'e la kost'o'n de poŝt'a trans'send'o, ĉiu pov'as en ĉiu temp'o ricev'i de mi la plej nov'a'n nom'ar'o'n de l’ verk'o'j. La el'don'ant'o'j'n de l’ verk'o'j mi pet'as ankaŭ, ke en la fin'o de ĉia verk'o aŭ verk'et'o, kiu'n ili el'don'os, ili pres'u ĉiam la plej nov'a'n el la dir'it'a'j nom'ar'o'j. Mi esper'as, ke neni'u el la el'don'ant'o'j mal'konsent'os plen'um'i mi'a'n pet'o'n, kiu est'as egal'e grav'a por la el'don'ant'o'j kiel por la afer'o mem.

ĉ) Tre grav'a por la progres'ad'o de l’ lingv'o inter'naci'a est'as diligent'a uz'ad'o ĝi'n en korespond'ad'o kun amik'o'j kaj kon'at'o'j aŭ eĉ kun ne'kon'at'o'j. Kiom ajn vi ripet'ad'os al la amas'o pri la util'ec'o kaj la oportun'ec'o de l’ lingv'o, la plej grand'a part'o de l’ amas'o rest'os surd'a por vi'a'j vort'o'j, ĉar ĝi tim'os, ke vi postul'as de ĝi i'a'n ofer'o'n. Sed se ĉiu'j amik'o'j de l’ lingv'o inter'naci'a anstataŭ parol'ad'i farad'os, tiam vi baldaŭ vid'os, ke la tut'a indiferent'a amas'o al'iĝ'is jam al la afer'o, sen bru'o kaj eĉ mem tio'n ne vid'int'e. Ricev'int'e de vi leter'o'n inter'naci'a'n kaj kompren'int'e ĝi'n, kvankam li la lingv'o'n ne lern'is, vi'a adres'it'o vid'os praktik'e la oportun'ec'o'n de l’ lingv'o, kaj li komenc'os mem ĝi'n uz'ad'i; se li rest'os indiferent'a, tiam ricev'int'e kelk'a'j'n foj'o'j'n tia'j'n leter'o'j'n, li jam sci'os sufiĉ'e bon'e la lingv'o'n, tut'e ĝi'n ne lern'int'e.

d) Est'as kompren'ebl'e ankoraŭ mult'a'j voj'o'j kaj voj'et'o'j por progres'ig'i l’ afer'o'n de l’ lingv'o inter'naci'a, sed mi dev'as ili'n las'i al la bon'trov'o kaj plaĉ'o de ĉiu apart'a person'o. Est'us bon'e, se en ĉiu'j urb'o'j kaj urb'et'o'j est'us kre'it'a'j rond'et'o'j por kun'e labor'i por la afer'o de l’ lingv'o (en kelk'a'j urb'o'j tia'j rond'et'o'j jam est'as kre'it'a'j). Per pri'pens'ad'o kaj labor'ad'o kun'lig'it'a oni ĉiam pov'as pli mult'e far'i, ol labor'ant'e apart'e. Sed unu afer'o'n oni ne dev'as forges'i: oni dev'as est'i atend'em'a'j kaj konstant'a'j; ni ne dev'as atend'i, ke ali'a'j ni'n kuraĝ'ig'u per si'a ekzempl'o, kaj ni ne dev'as perd'i la kuraĝ'o'n kaj mal'varm'iĝ'i, se ni tiu'n ekzempl'o'n ne vid'as, — ni dev'as per ni'a propr'a labor'o don'i ekzempl'o'n al ali'a'j; kaj se en la unu'a temp'o neni'u al ni al'iĝ'os, aŭ se oni eĉ rid'os je ni, ni dev'as kred'i, ke pli aŭ mal'pli fru'e la rid'ant'o'j ven'os al ni. Ni ir'u kuraĝ'e antaŭ'e'n, ĉar ni'a afer'o est'as honest'a kaj util'a!

Tiu ĉi libr'et'o est'as la last'a vort'o, kiu'n mi el'parol'as en rol'o de aŭtor'o. De tiu ĉi tag'o la est'ont'ec'o de l’ lingv'o inter'naci'a ne est'as jam pli mult'e en mi'a'j man'o'j, ol en la man'o'j de ĉia ali'a amik'o de la sankt'a ide'o. Ni dev'as nun ĉiu'j egal'e labor'i, ĉiu laŭ si'a'j fort'o'j. Ĉiu el vi pov'as nun far'i por ni'a afer'o tiom sam'e kiom mi, kaj mult'a'j el vi pov'as far'i mult'e pli mult'e ol mi, ĉar mi est'as sen kapital'o'j, kaj el mi'a temp'o, okup'it'a de labor'o por ĉiu'tag'a pan'o, mi pov'as ofer'i al la am'at'a afer'o nur tre mal'grand'a'n part'o'n. Mi far'is por la afer'o ĉio'n, kio'n mi pov'is, kaj se ĉiu efektiv'a amik'o de l’ lingv'o inter'naci'a al'port'os al ĝi eĉ la cent'a'n part'o'n de l’ moral'a'j kaj material'a'j ofer'o'j, kiu'j'n mi al ĝi al'port'is tra dek'du jar'o'j ĝis hodiaŭ, tiam la afer'o ir'os bon'eg'e kaj ven'os al la cel'o post la plej mal'long'a temp'o. Ni labor'u kaj esper'u!